Ở làng Đông, nhà họ Nguyễn vốn là một dòng họ lớn, đông con cháu, nổi tiếng hiếu thảo và đoàn kết. Ngôi mộ tổ của họ, nằm trên một ngọn đồi nhỏ cuối làng, là nơi linh thiêng, nơi con cháu thường đến thắp hương, cầu mong bình an. Nhưng năm ấy, vào một ngày mưa dầm, ông Ba – người trông coi phần mộ – phát hiện một tổ mối to tướng đùn lên ngay cạnh mộ tổ. Đất quanh mộ lún xuống, cỏ mọc um tùm, trông xót xa như thể các cụ đang bị bỏ bê.
Cả họ họp lại, ai nấy đều áy náy. Ông trưởng họ, cụ Tám, vuốt chòm râu bạc, trầm ngâm: “Mộ tổ mà để thế này, con cháu làm sao yên tâm? Phải sửa sang cho các cụ mát mẻ!” Cả họ đồng lòng góp tiền, người ít kẻ nhiều, quyết định xây lại ngôi mộ khang trang, lát đá hoa cương, làm cả hàng rào sắt xung quanh. Ngày động thổ được chọn, trời trong xanh, gió mát, mọi người xúng xính áo dài, khăn đóng, chuẩn bị làm lễ lớn.
Sáng hôm đó, khi thầy cúng vừa khấn xong, mấy thanh niên trong họ cầm cuốc xẻng chuẩn bị đào đất thì bất ngờ cô Lan – con dâu út của ông Bảy – từ đâu chạy đến, mặt mày tái mét, hét lên: “Đừng động vào! Đừng đào!” Cả họ ngớ người, quay lại nhìn cô. Ông trưởng họ cau mày: “Con bé này, sao lại ngăn cản? Mộ tổ sửa sang là chuyện đại sự, mày nói gì lạ lùng thế?”
Cô Lan thở hổn hển, run run kể lại: “Hôm qua con mơ thấy cụ cố. Cụ hiện về, bảo rằng dưới mộ này có một vật quý, là bảo vật của dòng họ, nhưng nếu đào lên không đúng cách, cả họ sẽ gặp tai họa!” Mọi người xôn xao, kẻ tin người ngờ. Ông Bảy, bố chồng cô Lan, gắt: “Mơ mộng vớ vẩn! Mộ tổ bao đời nay, có bảo vật gì đâu mà bảo vật?” Nhưng cụ Tám giơ tay ngăn lại, mắt ánh lên vẻ trầm tư: “Chuyện tâm linh, không thể coi thường. Lan, con kể rõ xem, cụ cố nói gì?”
Cô Lan hít sâu, kể rằng trong mơ, cụ cố mặc áo dài đen, đứng bên gốc đa cổ thụ gần mộ, chỉ tay xuống đất và nói: “Bảo vật nằm dưới tảng đá lớn, nhưng chỉ người có lòng thành, không tham lam, mới được chạm vào. Đào sai cách, đất sẽ sập, nước sẽ tràn.” Nghe xong, cả họ im phăng phắc. Có người sợ hãi, bảo hay là thôi, đừng động vào nữa. Nhưng ông Ba, vốn là người thực tế, cười khẩy: “Chuyện mơ mộng của con dâu út mà cũng tin? Cứ đào đi, tôi không tin có gì!”
Sau một hồi bàn bạc, cụ Tám quyết định: “Chúng ta sẽ làm lễ cẩn thận, mời thầy cúng giỏi nhất vùng về xem xét. Nếu có bảo vật thật, đó là phúc của dòng họ. Nếu không, cũng phải sửa mộ cho tử tế.” Cả họ đồng ý, dù lòng ai cũng thấp thỏm.
Ba ngày sau, một thầy cúng nổi tiếng được mời đến. Thầy xem xét ngôi mộ, đốt hương, lẩm nhẩm đọc chú, rồi chỉ vào một tảng đá lớn nằm khuất sau mộ: “Dưới này có khí lạ, đúng là có vật quý. Nhưng phải làm đúng nghi thức, không được vội vàng.” Thầy hướng dẫn cả họ làm lễ lớn, thắp 108 ngọn nến, cúng bảy mâm cơm chay, và chỉ cho phép ba người đàn ông lớn tuổi nhất trong họ, trong đó có cụ Tám, trực tiếp đào đất.
Đêm hôm đó, dưới ánh trăng mờ, ba người cẩn thận đào quanh tảng đá. Khi tảng đá được nhấc lên, cả họ há hốc mồm: dưới đất là một chiếc hòm gỗ cũ kỹ, chạm khắc hoa văn tinh xảo. Bên trong hòm không phải vàng bạc châu báu, mà là một cuốn sách cổ, bìa da đã mục nhưng chữ viết vẫn rõ. Cụ Tám run run mở ra, đọc được dòng chữ: “Gia phả họ Nguyễn, truyền đời giữ đạo hiếu, tránh tham lam.”
Hóa ra, cuốn gia phả này ghi chép chi tiết về tổ tiên họ Nguyễn, từ đời cụ tổ lập làng, cùng những lời răn dạy về đạo làm người. Điều đặc biệt là trong sách có một bản đồ nhỏ, chỉ dẫn đến một kho lúa bí mật mà tổ tiên để lại, dành cho con cháu khi gặp nạn đói. Cả họ mừng rỡ, nhận ra “bảo vật” không phải vàng bạc, mà là bài học và sự che chở của tổ tiên.
Từ đó, ngôi mộ tổ được sửa sang khang trang, nhưng cuốn gia phả được cất giữ cẩn thận trong nhà thờ họ. Cô Lan, dù bị nghi ngờ ban đầu, trở thành người được kính trọng vì giấc mơ kỳ lạ. Và dòng họ Nguyễn, nhờ bài học từ tổ tiên, càng thêm đoàn kết, sống đúng với đạo hiếu và lòng thành.
